Lagemeeden is tegenwoordig slechts een streekje in de gemeente Westerkwartier, maar oorspronkelijk is het een kerkdorp geweest, het heeft samen met Hoogemeeden[1] een kerspel gevormd. Het is nu nog te bereiken via een weggetje vanuit Den Horn, en te voet of per fiets ook via een pad vanaf 'De Poffert'[2]. Meeden betekent net als ‘made’ hooiland. De grotere streek Lagemeeden wordt begrensd door de Oostertocht in het westen, dat de grens heeft gevormd met de inmiddels opgeheven gemeente Leek, de Weersterweg, ook De Weer genoemd, in het noorden, de Zuidwending[3] in het oosten en het Hoendiep[4] in het zuiden.
Het gebied tussen Lagemeeden en Roderwolde is in de 10e of 11e eeuw in cultuur gebracht. Door het graven van de kavelsloten voor de ontwatering oxideert de veenbodem en daalt met zeker één tot 1,5 meter. In de 12e eeuw slibt bovendien de Oude Riet[5] dicht, waardoor de afwatering stagneert en het gebied steeds natter wordt. Waarschijnlijk begin 13e eeuw wordt de met afgezet slib verhoogde oude bedding van de Oude Riet door de Cisterciënzermonniken[6] van het klooster van Aduard, kort nadat het klooster gesticht is, verhoogd tot de Munnikedijk om zo het aangrenzende gebied Hoogemeeden te beschermen tegen water uit Lagemeeden. Begin 14e eeuw wonen er naar schatting 150 mensen in de Lagemeeden, verdeeld over verschillende boerderijen. De ontwatering van het gebied is waarschijnlijk sterk verbeterd na het graven van het Aduarderdiep in de 15e eeuw.
In 1340 of 1345 wordt door de abt Fredericus Gayckinga een kapelletje gesticht in Lagemeeden. Het is een dochtergemeente van de kerk van Oostwold[7], waar het klooster een voorwerk heeft. Volgens de kroniek van het klooster schenkt abt Fredericus het kerkje ook een relikwie, een gedeelte van de arm van de heilige Margaretha (Sint Margriet), die hij uit Rome heeft meegenomen. Deze relikwie is waarschijnlijk rond de reductie[8] verdwenen, maar een volksverhaal vertelt dat het nog ergens onder de modder begraven moet liggen.
Uit de kadastrale minuut van 1832 kan worden opgemaakt dat de kerk ongeveer 25 meter lang is geweest en aan de oostzijde een rondgesloten koor heeft gehad. Aan westzijde heeft op het 'Torenkamp', of 'Klokheem' genoemd, een klokkenstoel gestaan, waarin een zware klok heeft gehangen die ook geluid wordt bij begrafenissen van niet-hervormden. In 1858 is deze klok in opdracht van de gemeente Aduard, die sinds 1825 eigenaar van alle klokkentorens en klokkenstoelen is, geruild met die van de Sint-Petruskerk van Ureterp. Deze is gescheurd en wordt door klokkengieter Elsinga aan het Damsterdiep omgegoten tot een kleinere klok met een mondwijdte van 70 centimeter.
Rond 1854 krijgt de kerk grotere ramen voor meer lichtinval. Het plan is om ook een torentje op de kerk te zetten, waartoe de gemeente Aduard in 1855 alvast materiaal heeft aangeschaft. Met het onderhoud van de kerk is het echter slecht gesteld en in de jaren erop dreigt ze zelfs in te storten. In 1859 wordt bovendien geconstateerd dat de kerk begint te verzakken. In de kerk komen namelijk steeds meer scheuren. Op verzoek van de kerkvoogden komt de provinciale inspecteur langs en geeft als advies de kerk af te breken en in het meer centraal gelegen Den Horn te herbouwen. Lagemeeden ligt namelijk niet aan een doorgaande weg en is mede daardoor nooit uitgegroeid tot een groter dorp.
Begraafplaats Lagemeeden. Links: Russisch-orthodox kruis geplaatst in 2012 ter herinnering aan de heilige Margaretha. Foto: Harde sjaal, 8 april 2017. Licentie: Creative Commons.
In 1861 ontstaat daarop discussie over waar de kerk naartoe zal moeten worden verplaatst; naar de Kerktil ten westen van het dorp Den Horn of naar het centrum van Den Horn, nabij de doopsgezinde kerk. Met slechts één stem verschil, 15 tegen 14, wordt het uiteindelijk de Kerktil. Daarbij zijn er ook vergeefse protesten tegen het feit dat de klok meegenomen zal worden naar de nieuwe kerk; ze kan nu niet meer voor andere gezindten worden geluid bij begrafenissen.
Het kerkje en de klokkenstoel worden daarop in 1862 afgebroken. Om de bouw van de nieuwe kerk van Den Horn (zie: De kerk van Den Horn en Sint Margriet) te bekostigen wordt de begraafplaats van Lagemeeden aan de gemeente Aduard verkocht. Ook worden de stenen en het hout van de kerk hergebruikt in de nieuwe kerk en alle inventaris krijgt een plek in de nieuwe kerk. De plek van de oude kerk wordt aangewezen als plek voor nieuwe begrafenissen.
Het oude kerkhof is bewaard gebleven. Het ligt nu als een verlaten rustplek, midden tussen de landerijen. Het wordt overigens nog steeds gebruikt. In 1897 wordt op het kerkhof op de plek waar de kerk gestaan heeft een memorieplaatje van pastoor Bertoldus Haecke, overleden in 1470, gevonden, die daarvoor in een grafzerk heeft gezeten. Veel 17e- en 18e-eeuwse grafzerken zijn later hergebruikt op de deel van een nabijgelegen boerderij.
Bij de kerk heeft een boerderij behoord met een domineeskamer, Kerkeploats, een plek waar de dominee kan verblijven als deze naar Lagemeeden afreist; de pastorie heeft namelijk in Oostwold gestaan.
ANNO DOMINI MCCCCLXXVI OBIIT DOMINUS BARTOLDUS STARKE, CURATUS ISTIUS ECCLESIAE DOMINICA TERCIA ADVENTUS DOMINI CUIUS ANIMA REQUIESCAT IN PACE.
Embleem: Een kelk met een ouwel, vergezeld van de letters B.B.
N.B. Koper. GMG, nr. 537. Sterfdag 15 december.
GDW, blz. 118, nr. [381].
b. LAGEMEEDEN (NA 1594)
1. Klokken, uurwerken en windvanen
a. Klok
[2144]
VERNIEUWD TOEN TE HOOGE- EN LAGEMEEDEN VOLMAGTEN WAREN DE E. G. JAKOBS EN K. PIETERS EN J. ABELS, E. EVERTS KERKVOOGDEN, T. VAN RHEE ALS PASTOR, DOOR ANDRIES H. VAN BERGEN TE MIDWOLDA ANNO 1809.
N.B. Sedert 1858 niet meer aanwezig. Vermeld: CVO. Ds. Th, van Rhee, predikant Oostwold [Westerkwartier], Hoogemeeden en Lagemeeden.
GDW, blz. 407, nr. [2144].
2. Gedenktekenen
a. Grafzerken
N.B. In de boerderij van de heer G. Huizing te Hoogemeeden.
[2145]
A° 1612, DEN 2 JULIUS] IS IN DEN HEEREN GERUST] ZAL. AVE DUI ...
Wapen: Huismerk nr. 328.
GDW, blz. 407, nr. [2145].
[2146]
A° 1615, DEN 3 JUNI, IS IN DEN HEREN GERUST DEN ERSAMEN WOLTER TONNIS UP HOGHE MEDEN ENDE LICHT ALHIER BEGRAVEN EN VERWACHTENDE HEERLICK ... CHRISTI ... TEN EUWIGEN LEVEN.
Wapens: Rechts: Gedeeld: I een halve adelaar [?]; II onherkenbaar. Links: Huismerk nr. 112, vergezeld van de letters W.T.
GDW, blz. 407, nr. [2146].
[2147]
A° 1622. DEN 7 FEBRUARI, IS IN DEN HEREN GERUST GRETE KOELLIES, DE WEDUWE VAN SALIGE DUERT STULLINGA END EGBERT DATUMA, WIENS SIELE GODT GENEDICH SI.
Wapens: Rechts. Gedeeld: I een halve adelaar; II doorsneden: a. huismerk nr. 329; b. drie klaverbladen. Links: Gedeeld: I een halve adelaar; II doorsneden: a. huismerk nr. 330; b. drie klaverbladen.
GDW, blz. 407, nr. [2147].
[A2147A]
A° 1630. ...
Wapens: Rechts. Gedeeld: I een halve adelaar; II in de bovenste helft een klaverblad; verder niet opgegeven. Links: Een versmald schuinkruis, aan weerszijden vergezeld van initialen A W.
N.B. Op 13 september 1908 gelegen naast de 'voordeur van het voorhuis van de grote boerderij van Poelman' (ten westen van het kerkhof). A. Hora Siccama meldt dat dit ´volgens beweren van Poelman een steen van een Wolter Tonnis´ is (vergelijk GDW, nr. GDW, nr. 2146).
Niet in GDW. Tekening en beschrijving door A. Hora Siccama. C.B.G., Den Haag, Familiearchief Hora Siccama.
[2148]
A° 1633, DEN 4 JULY, IS IN DEN HEEREN GERUST ... NSE ... ENDE LEPT ALHIER ... VERWACHTENDE EEN SALIGE OPERSTANDING. 408
Wapens: Rechts: Gedeeld: I onherkenbaar, misschien doorsneden en beneden een hulstblad; II op een terras een boom. Links: Gedeeld: I een halve adelaar; II doorsneden: a. huismerk nr. 112; b. drie klaverbladen.
GDW, blz. 407, nr. [2148].
[2149]
... 1637 ...
[Volgens tekening door A. Hora Siccama uit 1908:] Wapens: Gedeeld: I een halve adelaar; II In de onderste helft van de schildhelft zichtbaar een huismerk dat lijkt op nr. 595. Links: Gedeeld: I doorsneden (doch geen snijlijn getekend): a. een gewende gezichtswassenaar vergezeld van drie sterren 1 en 2; b. een met twee pijlen van beneden naar boven schuinkruislings doorstoken hart. Helmteken: een lelie. GDW beschrijft het wapen als: 'Wapen als dat van haar man, Harcke Sickema, doch met een iets afwijkend huismerk.' De tekening van Hora Siccama wijkt hier licht van af.
N.B. Niet meer aanwezig (volgens GDW). Vermeld: RAG, Archief Hora Siccama, inv. nr. 393j, blz. 2, 46, 55, met als parafrase van de tekst 'Sybrich Iwema, geboren 1614, overleden 1 december 1637'. A. Hora Siccama noteert op 13 september 1908: gelegen naast de 'voordeur van het voorhuis van de grote boerderij van Poelman' (ten westen van het kerkhof). Hij meldt dan dat dit ´is de zerk van Sybrich Iwema en van haar jong gestorven kindje' (vergelijk GDW, nr. 2150).
GDW, blz. 408, nr. [2149], waar als bron enkel het archief Hora Siccama in de Groninger Archieven wordt aangehaald. Daarnaast tekening en beschrijving door A. Hora Siccama. C.B.G., Den Haag, Familiearchief Hora Siccama.
[2150]
Sybrich Iwema, geboren 18 november 1637, overleden 23 september 1638.
N.B. Niet meer aanwezig (volgens GDW). Vermeld: RAG, Archief Hora Siccama, inv. nr. 393j, blz. 2, 54, 55. Zie echter GDW, nr. 2149. Dochter van Sybrich Iwema.
GDW, blz. 408, nr. [2150], waar als bron enkel het archief Hora Siccama in de Groninger Archieven wordt aangehaald. Voor tekening en beschrijving zie GDW, nr. 2149.
[2151]
Foekel Jansen, de huisvrouw van Driewes Iwema, overleden 28 november 1642.
N.B. Niet meer aanwezig. Vermeld: RAG, Archief Hora Siccama, inv. nr. 393j, blz. 52, noot 17.
GDW, blz. 408, nr. [2151].
[2152]
ANNO 1653, DEN 16 MARCY, IS IN DEN HEEREN GERUST DEN EERBARE TONNIS WOLTERS, IN DER TYT OLDERLINCK, VERWACHTENDE EEN ZALIG OPSTANDINGE IN CHRISTO.
Wapens: Rechts: Gedeeld: I een halve adelaar; II op een terras een boom. Links: Huismerk nr. 331 vergezeld van boven en van onderen van een klaverblad. Helmteken: een klaverblad.
CHRISTELICK TOEFVEN O HEERE / SALICH TO STERVEN WAR MYN BEDERE / FROLICK VAN DEN DOOTDEN OPSTAEN / END TER EEWIGHE FRUICHTE INGAEN.
GDW, blz. 408, nr. [2152].
[2153]
ANNO 1660, DEN 9 AUGUSTI, IS IN DEN HEEREN GERUST ... DRYEWES IWEMA ... VORWACHTENDE ... HIER BEGRAVEN.
Wapen: Doorsneden: A. een omgewende gezichtswassenaar vergezeld van drie sterren, 1 en 2; B. een met twee pijlen van boven naar beneden schuinkruislings doorstoken gekroond hart. Helleteken: een lelie.
GDW, blz. 408, nr. [2153].
[2154]
ANNO 1680, DEN 17 OCTOB., IS DE EERBAERE GARBRANT DERCKS IN DEN HEERE GERUST, IN STEN LEEVEN WOONACHTICH OP MUNNEKEDICK, MEEDE KERCKVOOGHT VAN HOOGE EN LEGE MEDEN, OLT ONGEVER 58 JAEREN EN LEIT ALHIER INT CHOOR BEGRAEVEN.
Huismerk nr. 73, vergezeld van de letters G.D.
DOEN WY PAERDEN MET ONS BEYDEN / T WAS NIET OM TE SCHEIDEN / HET BLYVEN ... / WYI. SYN BEURT MAER DE HOULICKSBANT ... / DOOR DE DOODT ... N GODT GESCHE...
GDW, blz. 408, nr. [2154].
Opmerking: Het geslacht Iwema is gerelateerd aan het Iwema-steenhuis.
Het Iwema-steenhuis (ook wel Iwemastins) is een van oorsprong laat-middeleeuws steenhuis aan 't Pad in Niebert in de gemeente Westerkwartier. Het steenhuis is rond 1850 ingrijpend verbouwd en maakt sindsdien deel uit van een kop-rompboerderij. In de schuur is het molen- en bakkerijmuseum 't Steenhuus gevestigd
1. Hoogemeeden is een streekje in de gemeente Westerkwartier. Het behoort tot het dorp Den Horn en ligt in de polders de Kleine Eendracht en de Kriegsman tussen Den Horn en het Aduarderdiep. Door de streek stroomt de Hoogemeedstertocht. In het streekje liggen een aantal boerderijen, waaronder de naamgenoten Hoogemeeden (in het noordoosten), Hoge Meden (in het middenwesten) en Hooge Meeden (in het zuidwesten, bij driesprong met weg naar Zuidhorn). Onder het streekje valt ook de wierde Langeweer, waar ooit een voorwerk lag van het klooster van Aduard. De naam Hoogemeeden betekent hoge hooilanden of made. Vlakbij liggen ook de Lagemeeden, samen vormen beide tot 1862, als het kerkje van Lagemeeden instort, een kerspel. Ten noorden van de Weersterweg staat tussen 1847 en 1967 een watermolen die de polder de Kriegsman bemaalt. De molen brandt af in 1967 en is daarop vervangen door een gemaaltje.
2. De Poffert is tegenwoordig een gehucht in het Westerkwartier en telt nog ongeveer 15 huizen, 3 boerderijen en een kleine scheepswerf.
3. De Zuidwending is een 3,3 km lang kanaal. Het kanaal verbindt het Hoendiep met het Aduarderdiep en vormt mede de grens tussen de gemeentes Groningen en Westerkwartier. Het kanaal is in de 15e eeuw gegraven door de conversen van de Abdij van Aduard.
4. Het Hoendiep is een kanaal gelegen tussen de stad Groningen en Zuidhorn (Noordhornerga). Voor 1938 heet het huidige gedeelte van het Van Starkenborghkanaal van Zuidhorn tot de Friese grens ook Hoendiep. De weg aan de zuidzijde van het Van Starkenborghkanaal heet overigens nog steeds Hoendiep. Het huidige diep is 15 km lang. Aan het Hoendiep liggen Groningen, Hoogkerk, De Poffert, Enumatil, Zuidhorn en Briltil.
5. De Oude Riet of Oude Rijt is een voormalige rivier in het Westerkwartier. De bovenloop wordt ook wel Oude Diep genoemd. De gehele Oude Riet vormt tussen 1811 en 1990 de grens tussen landstreken Vredewold en Langewold en Humsterland en mede tussen de 9 voormalige de gemeenten in het Westerkwartier.
6. De Orde der Cisterciënzers is een kloosterorde die in 1098 door Robert van Molesme is opgericht in de Abdij van Cîteaux.
7. Oostwold is een dorp in de gemeente Westerkwartier. Het dorp tel 680 inwoners in 2021. Het dorp bevindt zich ten westen van de stad Groningen, ten noordoosten van Leek en ten zuidoosten van Zuidhorn. Sinds 2019 ligt Oostwold in de gemeente Westerkwartier. De provincie Groningen kent verder nog een dorp Oostwold ten noorden van Winschoten en een gehucht Oostwold ten zuidoosten van Siddeburen.
8. Met de Reductie van Groningen wordt gedoeld op de capitulatie van stad Groningen voor het leger van prins Maurits van Nassau, de latere prins van Oranje, en Willem Lodewijk van Nassau-Dillenburg op 22 juli 1594. Dit betekent het einde van de Spaanse overheersing en tegelijk de aansluiting van de stad bij de Republiek, waarbij de stad wordt samengevoegd met de Ommelanden. Het woord reductie komt uit het Latijn (reductio) en betekent het terugbrengen, dus de terugkeer naar de Republiek. Het feitelijke beleg van Groningen duurt maar twee maanden, maar daaraan vooraf gaat een periode van ruim vijf jaar waarin alle toegangswegen tot de stad een voor een worden ingenomen. De reductie vormt de feitelijke alteratie van stad en Ommelanden; de overgang naar het nieuwe protestantse bewind wordt gevolgd door de onteigening van alle bezittingen van de rooms-katholieken.
Bronnen en referenties:
- "Den Horn", Nieuwsblad van het Noorden Ter Verpoozing, 12 december 1931, p. 17.
- GDW, Groninger Gedenkwaardigheden, Pathuis\Redmer Alma.
- Wikipedia, geraadpleegd 10 december 2021.
- Friso, W. (2010), "Van Lagemeeden naar Kerktil". In: Stad & Lande 2010 nr. 4. pp. 44-47.
- Oldenhuis, J. (2010), "Lagemeeden:een merkwaardige plek voor een kerk". In: Stad & Lande 2010 nr. 4. pp. 41-43.
Deze pagina maakt deel uit van www.nazatendevries.nl. Aan bovenstaande tekst is de uiterste zorgvuldigheid besteed. Desondanks kunnen er best fouten voorkomen. Constateer je fouten en/of heb je vragen, correcties, aanvullingen......... geef die dan even aan mij door via mijn E-mail adres (zie rode balk boven). Wij hebben ons uiterste best gedaan om de auteurs van teksten/citaten en copyrightbepalingen van afbeeldingen te achterhalen. Mocht je rechthebbende zijn en hierover vragen of opmerkingen hebben, neem dan contact op via e-mail. Lees ook de 'Disclaimer' en 'Privacy' voor méér informatie en laat ook eens een bericht achter in het Gastenboek, dan weet ik waarvoor ik het doe.
